Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT) ən təsirli psixoterapiya üsullarından biridir və depressiya, narahatlıq və obsesiv düşüncə kimi psixoloji pozğunluqların müalicəsində istifadə olunur. Bu müalicə üsulu, düşüncələr, hisslər və davranışlar arasındakı əlaqəyə əsaslanır və mənfi düşüncə naxışlarını düzəltməklə zərərli davranışları dəyişdirməyə çalışır. Bugünkü gərgin dünyada bir çox insan ruhi və psixoloji problemlərlə qarşılaşır. Bu problemlərə qarşı müxtəlif müalicə üsulları mövcuddur, lakin Koqnitiv Davranış Terapiyası özünün sistemli, elmi və praktik quruluşu sayəsində dünya miqyasında ən populyar müalicə üsullarından biri hesab olunur. Bu məqalədə, CBT-nin tam araşdırılması, əsas prinsipləri, texnikaları və bu üsulun üstünlükləri və məhdudiyyətləri müzakirə olunacaq.
Koqnitiv Davranış Terapiyası nədir?
Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT) sübutlara əsaslanan bir müalicə üsuludur və geniş bir psixoloji pozğunluqların müalicəsi üçün istifadə olunur. Bu müalicə üsulu, düşüncələrimizin, hisslərimizin və davranışlarımızın bir-biri ilə əlaqəli olduğunu əsas götürür. Əgər bir insanın mənfi və qeyri-kafi düşüncələri varsa, bu düşüncələr narahatlıq, depressiya və digər psixoloji problemlərə səbəb ola bilər və nəticədə sağlam olmayan davranışlara yol aça bilər.
Koqnitiv Davranış Terapiyasının Məqsədləri
- Mənfi və zərərli düşüncələri müəyyən etmək – narahatlıq, depressiya və ya digər psixoloji problemlərə səbəb olan qeyri-sağlam düşüncə naxışlarını tanımaq.
- Müsbət və realist düşüncələrlə əvəz etmək – insanın düşüncə tərzini düzəltmək və onun müxtəlif vəziyyətlərə baxışını dəyişdirmək.
- Üzləşmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək – hissləri və emosional reaksiyaları idarə etmək üçün texnikaların öyrədilməsi.
- Zərərli davranışları düzəltmək – qeyri-sağlam və zərərli vərdişləri sağlam və faydalı davranışlarla dəyişdirmək.
CBT, strukturlaşdırılmış və qısa müddətli bir üsuldur və adətən 5-20 sessiya ərzində aparılır. Digər müalicə üsullarına nisbətən daha sürətli nəticələr verir. Bu üsul fərdi, qrup şəklində, üzbəüz və ya onlayn həyata keçirilə bilər.
Koqnitiv Davranış Terapiyasının Əsas Prinsipləri və Konsepsiyaları
Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT), bu üsulun daha yaxşı başa düşülməsinə kömək edən əsas prinsiplər və anlayışlar üzərində qurulub.
Düşüncələr, Hisslər və Davranışlar Arasındakı Əlaqə
CBT, düşüncələrimizin hisslərimizə və davranışlarımıza təsir etdiyini əsas götürür. Əgər bir insanın mənfi düşüncələri varsa, bu düşüncələr narahatlıq, stress və ya depressiya hisslərinə səbəb ola bilər və nəticədə sağlam olmayan davranışlar ortaya çıxa bilər. Məsələn, "Mən heç vaxt müvəffəq olmayacağam" inancına sahib olan bir insan, ehtimal ki, ümidsizlik hissi keçirəcək və öz məqsədlərinə çatmaq üçün cəhd etməyi dayandıracaq. CBT-də, terapevt bu qeyri-sağlam düşüncə naxışlarını tanımağa və düzəltməyə kömək edir.
Sağlam Olmayan Tanıqların Psixoloji Problemlərdə Rolu
Sağlam olmayan tanıqlar qeyri-məntiqi inancları, tanıma pozuntularını və özümüzə və ətrafımızdakı dünyaya dair mənfi fərziyyələri əhatə edir. Müəyyən tanıma pozuntuları aşağıdakılardır:
- Qara və Ağ Düşüncə (hər şeyi iki müsbət və ya mənfi cəhətində görmək, məsələn, "hər şey ya mükəmməldir, ya da fəlakət")
- Zihin Oxuma (başqalarının bizim haqqımızda mənfi düşüncələrə sahib olduğunu fərz etmək, heç bir dəlil olmadan)
- Problemləri Böyütmək (problemləri şişirtmək və müsbət tərəfləri görməməzlikdən gəlmək)
Mənfi Düşüncə Naxışlarını Sağlam Düşüncələrlə Əvəzləmək
CBT-nin əsas məqsədlərindən biri, insanın mənfi düşüncələrini daha məntiqli və müsbət düşüncələrlə əvəz etməyi öyrənməsidir. Məsələn, "Mən heç bir şeydə müvəffəq olmuram" inancına sahib olan bir insan CBT-də keçmiş müsbət təcrübələrinə diqqət yetirməyi və öz bacarıqlarına daha realist bir baxış açısı qazanmağı öyrənir.
Koqnitiv Davranış Terapiyasının Tətbiq Sahələri
Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT), psixoloji və davranışsal problemlərin müalicəsində ən çox istifadə olunan üsullardan biridir. Aşağıda, bu metodun bəzi mühüm tətbiq sahələrini nəzərdən keçiririk:
Depressiyanın Müalicəsi
CBT, depressiyanın müalicəsində ən təsirli üsullardan biridir. Bu metodda, insanlar mənfi və ümidsiz düşüncələrini tanımağa və onları müsbət düşüncələrlə əvəz edərək özlərini daha yaxşı hiss etməyə öyrənirlər.
Narahatlıq və Stressin Müalicəsi
Bu metod, narahatlıq və stressin azaldılmasında çox faydalıdır. Koqnitiv yenidənqurma və zehni rahatlama kimi texnikalar insanlara stressli vəziyyətlərə daha yaxşı reaksiya verməyi öyrədir.
Obsesif-Komplusif Pozğunluq (OCD) Müalicəsi
CBT, xüsusilə qarşı-qarşıya gəlmə və cavabın qarşısını alma (ERP) texnikaları ilə obsesif-komplusif pozğunluğu olan insanlara kömək edir ki, onlar qorxularıyla üzləşsinlər və obsesif davranışları azaltsınlar.
Fobiya və Qorxu Pozğunluqlarının Müalicəsi
Koqnitiv Davranış Terapiyası, qarşı-qarşıya gəlmə müalicəsi texnikasından istifadə edərək, insanlara qeyri-məntiqi qorxularını idarə etməyə və onlara qalib gəlməyə kömək edir.
Yeyinti Pozğunluqlarının Müalicəsi
Yeyinti pozğunluqları (məsələn, nevrozla yediş və anoreksiya) olan insanlar CBT-dən istifadə edərək qida və bədənləri ilə əlaqədar düşüncə tərzlərini dəyişdirə bilərlər. Qəzəbin İdarə Edilməsi və Özünə Güvənin Artırılması CBT, insanlara nəzarətsiz qəzəbə səbəb olan mənfi düşüncə naxışlarını dəyişdirməyə kömək edir. Həmçinin, bu metod özünə güvən və özünə inamın artırılmasına da dəstək verir.
CBT-də İstifadə Olunan Texnikalar
Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT), insanlara mənfi düşüncələri tanımağa və davranışlarını düzəltməyə kömək edən müxtəlif texnikaları əhatə edir. Bu üsulda istifadə olunan bəzi mühüm texnikalar aşağıdakılardır:
Koqnitiv Yenidənqurma (Mənfi Düşüncələrin Dəyişdirilməsi)
Bu texnika, insanlara qeyri-məntiqi və mənfi düşüncələrini tanımağa və onları daha məntiqli və realist düşüncələrlə əvəz etməyə kömək edir.
Məsələn:
Mənfi Düşüncə: "Mən işimdə uğursuz oldum, deməli, dəyərsizəm." Dəyişdirilmiş Düşüncə: "Hər kəs bir şeydə uğursuz ola bilər, amma bu, mənim dəyərsiz olduğum demək deyil. Bu təcrübədən dərs ala bilərəm."
Qorxularla Üzləşmə və Qarşı-qarşıya gəlmə
Bu texnikada, insan tədricən qorxduğu vəziyyətlərlə üzləşir ki, zamanla bu qorxuya qarşı həssaslığı azalsın.
Məsələn:
Toplumda danışmaqdan qorxan bir insan, əvvəlcə bir dostu qarşısında danışır və sonra zamanla daha böyük qruplarda danışmağa başlayır. Problemləri Həll Etmə Bacarıqlarının Öyrədilməsi Bu texnika insanlara problemlərini həll etmək üçün məntiqli və effektiv üsullar tapmağa kömək edir və çətinliklərlə başa çıxma bacarığını artırır.
CBT-də Problemləri Həll Etmə Mərhələləri:
- Problemi müəyyən etmək
- Mümkün həlləri araşdırmaq
- Hər bir həlli müsbət və mənfi tərəflərini qiymətləndirmək
- Ən yaxşı həlli seçmək
- Həlli tətbiq etmək və nəticələri qiymətləndirmək
Davranış Təlimləri və Şüurlu Düşünmə (Mindfulness)
Meditasiya, dərin nəfəs alma texnikaları və anı yaşamağa fokuslanma (Mindfulness) kimi məşqlər stres və narahatlığı azaltmağa kömək edir.
Gündəlik Düşüncələrin Yazılması və Təhlili
CBT-də tətbiq olunan bir metod daimi olaraq mənfi düşüncələrin yazılması və bu düşüncələrin təhlil edilməsi, sağlam olmayan düşüncə naxışlarını aşkar etmək üçün istifadə olunur.
CBT Necə Aparılır?
Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT), təlim keçmiş bir terapevt tərəfindən aparılan strukturlaşdırılmış bir prosesdir. Bu müalicə adətən müəyyən mərhələlərdən ibarətdir və müalicə sessiyaları zamanı izlənilir.
Fərdi və ya Qrup Sessiyaları
CBT, fərdi (bir xəstə və bir terapevt) və ya qrup şəklində (bənzər problemləri olan bir neçə xəstə və bir terapevt) aparıla bilər. Qrup sessiyaları insanlara başqalarının təcrübələrindən öyrənmək və sosial dəstək almaq imkanı verir.
Sessiyaların Sayı və Müalicənin Davamiyyətı
CBT adətən 5 ilə 20 sessiya arasında davam edir. Hər sessiya təxminən 45-60 dəqiqə davam edir və şəxsin probleminin şiddətinə görə sessiyalar həftəlik və ya iki həftədə bir ola bilər. Əgər problem daha mürəkkəbdirsə, daha uzun sessiyalar lazım ola bilər.
Məşqlər və Ev Tapşırıqlarının Rolu
CBT-nin mühüm xüsusiyyətlərindən biri, sessiyalar arasında məşqlərin yerinə yetirilməsidir. Terapevt adətən insandan aşağıdakı tapşırıqları yerinə yetirməsini istəyir: Gündəlik düşüncələri və hissləri yazmaq Problemləri həll etmə bacarıqlarını məşq etmək Qorxularla qarşı-qarşıya gəlmə kimi davranış məşqləri etmək Bu məşqlər xəstəyə öyrəndiyi bacarıqları gündəlik həyatında tətbiq etməyə kömək edir və müalicəvi nəticələri yaxşılaşdırır.
CBT ilə Digər Müalicə Yöntəmləri Arasındakı Fərqlər
Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT) psixoterapiya metodu olaraq tanınır, lakin digər müalicə üsulları ilə müqayisədə özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Burada CBT-ni iki mühüm müalicə metodu ilə müqayisə edirik: dərman müalicəsi və psixoanaliz.
Dərman Müalicəsi ilə Müqayisə
Dərman müalicəsi adətən psixoterapiyanın tamamlayıcısı olaraq istifadə olunur və əsas məqsəd beyin kimyəvi maddələrinin tənzimlənməsi ilə psixoloji pozğunluqların simptomlarını azaltmaqdır. Məsələn, antidepressantlar və anti-narahatlıq dərmanları, narahatlıq və depressiya kimi mənfi hissləri müvəqqəti olaraq azalda bilər. Lakin buna qarşılıq, Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT) beyin kimyəvi maddələrinə fokuslanmaq əvəzinə, insanın düşüncə və davranış naxışlarını dəyişdirməyə yönəlir. CBT-də, şəxs problemləri ilə aktiv şəkildə üzləşməyə və onları həll etməyə öyrənir ki, bu da daha davamlı və uzunmüddətli yaxşılaşmaya səbəb olur. Buna görə də, CBT-də dərman istifadə etməyə ehtiyac yoxdur və bu metod dərman istifadə etmək istəməyən insanlar üçün uyğun və təsirli bir seçim ola bilər.
Psixoanaliz və Digər Psixoterapiya Yöntəmləri ilə Müqayisə
Psixoanaliz adətən şəxsin dərin və qeyri-şüuri məsələlərinə, məsələn, uşaqlıq dövrünün təcrübələrinə və davranış və düşüncələrdə gizli olan amillərə yönəlir. Bu müalicə üsulu zaman alıcı ola bilər və daha uzun sessiyalar tələb edir, çünki məqsəd şəxsin qeyri-şüur qatlarına dərinləşərək araşdırmaqdır. Buna qarşılıq, Koqnitiv Davranış Terapiyası (CBT) şəxsə aid mövcud problemlərə və çətinliklərə fokuslanır və praktiki texnikalarla daha sürətli müalicə edir. CBT-nin əsas məqsədi, problemlərin sürətli və aydın şəkildə həll edilməsi və yaxşılaşdırılmasıdır. Psixoanaliz, şəxsin dərin kök məsələlərini tapmaq və dəyişikliklərə nail olmaq üçün uzun vaxt ala bilər, CBT isə şəxsə düşüncə və davranışları ilə aktiv şəkildə üzləşməyi və onları düzəltməyi tələb edir. Bundan əlavə, psixoanalizdə terapevt çox vaxt "şərhçi" rolu oynayır, amma CBT-də terapevt daha çox bir bələdçi və müəllim rolunda olur, xəstəyə problemlərini həll etmək üçün lazım olan vasitələri öyrədir və bunları gündəlik həyatda tətbiq etməyə kömək edir.
Sizin rəyiniz