Nadir Şah Əfşar (Hicri qəməri təqvimilə 28 Məhərrəm 1100 - 11 Cümadi əs-Sani 1160) Əfşarlar sülaləsinin banisi və hicri 1148-ci ildən 1160-cı ilə qədər İran şahı kimi hökm sürmüşdür. Hotakilərin məğlubiyyəti və osmanlıların və rusların ölkədən qovulması, itirilmiş torpaqların bərpası və İranın birləşdirilməsi, Dehlinin, Türküstanın fəthi və Nadir şahın qalibiyyətli müharibələri onu çox məşhur etdi. O, Şərqin Napoleonu və ya İranın Napoleonu və Orta Asiyanın son böyük fatehi kimi titullarla xatırlanıb.
Nadirin doğulduğu yer və keçmişi
Əsl adı “Nadirqulu” idi və sənədsiz rəvayətə görə, hələ 18 yaşı tamam olmamış anası ilə birlikdə Xarəzm özbəkləri yürüşlərinin birində onlar tərəfindən əsir götürülüb. Qısa müddətdən sonra əsirlikdən qaçaraq Xorasana qayıtdı və Əbivərd hökmdarı Baba Əli bəyin xidmətində oldu. O, ətrafına kiçik bir dəstə topladı və Xorasanın bir neçə mahalına nəzarəti ələ keçirdikdən sonra özünü “Nadirqulu bəy” adlandırdı. Bu zaman Mahmud Əfqanın başçılığı altında əfqanlar İsfahanı tutmuş və Şah Sultan Hüseyn Səfəvini öldürmüşdülər. İsfahanın süqutu və Şah Sultan Hüseynin öldürülməsi ilə onun İsfahandan Qəzvinə qaçan II Şah Təhmasib Səfəvi adlı oğlu hicri 1135-ci ildə özünü İran şahı adlandırsa da, ölkənin müxtəlif bölgələrinin hökmdarları ona tabe olmaqdan imtina etdilər.
Nadir şahın önə çıxması və hakimiyyətə gəlməsi
Mübarizələrin başlaması və əsas döyüşlər
Məlik Mahmud Sistaninin sıxışdırılmasındakı rolu ilə II Təhmasibin diqqətini özünə cəlb etdi və hicri 1139/miladi 1726-cı ildə Nadir və onun 2000 nəfərlik qoşununu xidmətə aldı. Bir müddət sonra Nadir “Qorçubaşı” (Qvardiya komandiri) təyin edildi və “Təhmasib Qulu” (Təhmasibin komandiri) vəzifəsini icra etdi. Təhmasibin ordusunu bir çox qələbələrə apardığı üçün onun nüfuzu durmadan artdı.
Nadir Xorasanı fəth etdikdən sonra diqqətini əfqanlara yönəltdi və Damğan (1729), Xvar dərəsi və Murçexort döyüşlərində əfqanları məğlub etdi və Şah Təhmasibi öz ata-baba taxtına qaytardı. Şah Təhmasib ordunun idarəsini Nadirə verdi və iki bacısını Nadirə və oğlu Rzaqulu Mirzəyə verdi.
Nadir, Şah Təhmasibin baş vəziri
Nadir Osmanlılarla qarşı-qarşıya gəlmək üçün çox səy göstərdi, lakin hər dəfə daxili üsyanlarla qarşılaşdı və Osmanlı ilə qarşıdurma işi istər-istəməz yarımçıq qaldı. Xorasanın mühasirəsinə qarşı çıxmaq üçün Herat döyüşünə gedəndə Şah Təhmasib Osmanlı ilə müharibəyə getdi və məğlub oldu. Onun ağılsız siyasətindən çox narahat olan Nadir, Heratın fəthindən sonra İsfahana qayıdıb Hezar Cəribdə zəfər şənliyi təşkil etdi və Şah Təhmasibi Günəş qoşununu görməyə dəvət etdi. Bundan sonra ziyafət məclisi təşkil etdi və şah şərab içməkdə həddi aşıb məst oldu. Nadir fürsətdən istifadə edib məclisdə olan ağsaqqallara xatırlatdı ki, belə bir şəxs İran şahı olmağa layiq deyil. Ağsaqqallar qəbul etdilər, Şah Təhmasibi hökumət taxtından uzaqlaşdırdılar və onun yerinə Şah III Abbas Səfəvi adlı Təhmasibin səkkiz aylıq oğlunu təyin etdilər və Nadir onun baş vəziri elan edildi.
Osmanlılarla müharibədə qazanılan uğurlardan sonra Nadir taxt-taca özü oturacaq qədər nüfuz qazandığını hiss etdi. Miladi 1736-cı ilin əvvəlində o, Səfəvi ərazisinin hər yerindən yüksək rütbəli adamları Muğan düzünə topladı və bu məclis Nadiri İran şahlığına seçdi.
Nadir Şah Əfşarın imperiyası
Şahlığı əldə etdikdən sonra Nadir şahın əsas hərbi vəzifəsi Səfəvi hökmranlığına son qoymuş qalan əfqan qüvvələrinin son məğlubiyyəti idi. Nadir şah Qəndəharı ələ keçirdi və Qəndəharın süqutundan sonra çoxlu əfqan onun ordusuna qoşuldu və onun ordusu yeni gələn dürrani və gilzay qüvvələri tərəfindən gücləndirildi. Nadir şahın Hindistan sərhədlərinə qaçan əfqanları təqib etməsi Hindistana hücuma çevrildi.
O, Hindistana üç dəfə xəbərdarlıq etdi ki, İran xalqının qətliamında iştirak edən təxminən 800 nəfər olan əfqan Əşrəf zabitlərini təhvil versinlər. Nadirşah Böyük Moğol imperiyasını onlara sığınacaq verməkdə və kömək etməkdə ittiham etdi. Hicri 1151-ci il Zil-Qədə ayının 15-i/24 fevral 1739-cu il Karnalda iranlılar Böyük Moğol imperiyası qüvvələrini tam məğlub etdilər. Dehli bazarında 800 əfqan təcavüzkar asıldı, Nadir şah üçün xütbə oxundu və onun adına sikkələr zərb edildi. Nadir şah Böyük Moğol imperiyası hökumətini Məhəmməd Şaha (Moğol) verdi və dedi: Biz təcavüzkar deyilik, lakin xalqımızın da haqqının tapdalanmasına göz yummayacağıq. Məhəmməd Şah bütün bu mərdliyə görə Nadirdən hədiyyə istəməsini xahiş etdi və Nadir qəbul etmədi. Onun israrının ardınca dedi: "İran gənclərinin kitaba ehtiyacı var. Əcnəbilərin ölkəmizdə olduğu illərdə bizim yazılı tariximizi məhv edib". Məhəmməd Şah təəccübləndi. O, kitablarla yanaşı, Nadirə çoxlu ləl-cəvahirat bağışladı ki, onların böyük bir hissəsi hazırda İran Mərkəzi Bankında İranın milli valyutasının əsasını təşkil edir.
Məhəmməd Şah əfsanəvi sərvətinin böyük bir hissəsindən, o cümlədən Tovuz taxtından və Kuh-i-Nur brilyantından məhrum etdi; Bundan əlavə, o, ən azı 700.000.000 rupi məbləğində təzminat kimi böyük məbləğ təqdim etdi.
Daxili siyasət və islahatlar
İranın xilası
Nadir şah əla strateq idi və İranı parçalanmaqdan və xarici hökmranlıqdan xilas etdiyinə görə tanınır. Onun Osmanlılara qarşı mübarizələri dolayısı ilə Rusiyaya fayda verdi və onun Moğol İmperatorluğuna hörmətsizliyi İngiltərənin müdaxiləsi ilə onun son süqutunu sürətləndirdi. Onun fəth işi Teymurun işi ilə paraleldir.
Ölkənin iqtisadi strukturunun islahatı
O, taxtda oturduqdan sonra, öz adına sikkələr zərb etmək hüququnu tələb etdi. Onun pul siyasəti İranın pul sistemini Moğol sistemi ilə əlaqələndirdi, çünki o, Səfəvilər dövründə Abbasi sikkələrini ləğv etdi və çəki standartı Moğol rupisinə bərabər olan Nadir gümüş sikkəsi zərb etdi. Nadir şah habelə torpaq əldə etməkdən əldə edilən gəlirlər əvəzinə öz əsgərləri və məmurları üçün müəyyən edilmiş maaşları artırmağa çalışırdı. Səfəvilər dövründə başlanan transformasiyanı davam etdirərək bilavasitə öz tabeliyində olan əsgərlərin sayını artırdı, əyalət və tayfa başçılarının tabeliyində olan hissələrin əhəmiyyəti azaldı. Nəhayət, o, Səfəvilərin tayfa qruplarının zorla məskunlaşdırılması siyasətini davam etdirdi və genişləndirdi.
İranda dini strukturun və şiəliyin islahatı
Şiəliyi sünni İslamın “Cəfəri məzhəbi” kimi yenidən tərif etməklə və müasir müsəlman hökmdarlarının ümumi türkmən mənşəyini beynəlxalq münasibətlərin əsası kimi təbliğ etməklə, Nadir şah mahiyyətcə Səfəvi fonundan uzaqlaşdı. Səfəvilərin qanuniliyi bu sülalənin on iki imamlı şiə ilə İslam fiqhindən asılı olmayan müstəqil bir inanc və ənənə kimi yaxın münasibətindən, həmçinin Səfəvilərin yeddinci İmam Musa Kazımın (ə) nəslindən olmasından asılı idi. Nadir şahın on iki imamlı şiəliyinə daha böyük müsəlman icması - ümmət - daxilində sadəcə bir hüquq məktəbi kimi baxışı şiə hüquqi institutlarının bütün mürəkkəb strukturu üzərində şərh edildi, çünki onun əsas məqsədi sünni-şiə qarşıdurmasının imperiya qurmaq xəyallarına mane olmaq potensialını məhdudlaşdırmaq idi.
Rəsmi möhürlərindən birində yazdığı bir qoşmada o, yalnız sabitliyin bərpasına diqqət yetirir: “Allahın adı ilə, dini dövlətin cəvahiratı yerini itirdiyi üçün, Allah onu İranın Nadir adı ilə yerləşdirdi”. Tacqoyma mərasimindən dərhal sonra İsfahan alimlərinə göndərilən bəyannamədə Cəfəri məzhəbi sünnilərlə şiələr arasında sülh yaratmaq cəhdindən daha üstün təsvir edilir. Bu sənəddə belə izah edilir: “Əli ibn Əbu Talib (ə) Allahın xüsusi məhbubu kimi bundan sonra da təriflənəcəkdir".
Nadir Şah və Qafqaz
Güney Qafqaz: Səfəvilərdən sonra siyasi və hərbi dəyişikliklər
Səfəvi sülaləsinin süqutu ilə Güney Qafqazın siyasi quruluşu əsaslı dəyişikliklərə məruz qaldı. Rusiyanın hücumları və Osmanlıların qısamüddətli işğalı, I Abbas tərəfindən yaradılmış siyasi sistemi dağıtdı. Güney Qafqazın xanları, bəyləri və sultanları kimi yerli hökmdarlar regional güclərini artırdılar. Bu liderlərin bəziləri öz məqsədlərinə çatmaq üçün ruslar, iranlılar və ya osmanlılarla əməkdaşlıq edirdilər. Bu proses XVIII əsrin sonlarına qədər davam etdi və Rusiya-İran müharibələri zamanı da təkrarlandı.
Nədir şah itirilmiş ərazilərdə mərkəzi nizamı bərpa etməyə çalışdı, lakin yerli müqavimətlər onun tam müvəffəqiyyətinə mane oldu. İmperatriça Anna vəfatından sonra Rusiya Güney Qafqaza olan diqqətini azaltdı və İrandakı daxili çəkişmələr yerli hökmdarlar üçün əlverişli fürsət yaratdı.
Nədir şah dövründə Gürcüstan və Gəncə
Nədir şah 1735-ci ildə gürcü əmirlərinin qarşılamasında Tiflisə qayıtdı və II Təhmurazı Kartli padşahı təyin etdi. Onun oğlu II İrakli də Kaxeti hökmdarı seçildi. Bu iki şəxs Nədir şahın Tiflis və Hindistana yürüşlərinə dəstək verməkdə mühüm rol oynadılar. Gəncədə Nədir şah osmanlıları məğlub etdikdən sonra Oğurlu xan Qacarı xan təyin etdi. Lakin Oğurlu xanın Möğan məclisində Nədir şahın iddiasına dəstək verməməsi səbəbindən Qarabağ bəylərbəyliyinin bir hissəsi başqa ərazilərə verildi.
Şəki, Bakı və Şirvanda baş verən dəyişikliklər
Şəkidə Nədir şahın təyinatları üsyanlara səbəb oldu və nəticədə Hacı Çələbi hakimiyyətə gəldi. Bakıda da Nədir şah rusların çıxarılmasından sonra Mirzə Məhəmməd xanı hakim təyin etdi. Şirvanda isə Nədir şah bu ərazini osmanlılardan geri aldıqdan sonra Məhəmməd Mehdi xanı hakim təyin etdi, lakin yerli üsyanlar və Sam Mirzənin qiyamı bu bölgəni qeyri-sabit hala gətirdi.
Qarabağ və İrəvanda tayfaların rolu
Qarabağda Nədir şah müharibələrdəki xidmətlərinə görə Cavanşir tayfasına güvənirdi. Lakin bu tayfanın Xorasana məcburi köçürülməsi qərarı etirazlara səbəb oldu. İrəvanda da Nədir şah hakimiyyəti qacarlara verərək və sadiq erməniləri təltif edərək siyasi tarazlığı qorudu.
Nadir şaha sui-qəsd və onun ölümü
Hicri 1160-cı il Cəmadi əs-Sani ayında - miladi 1747-ci ilin iyun ayında Əfşar və Qacar zabitlərinin sui-qəsdi Nadir şahı öldürməyə müvəffəq oldu. Hicri 1160-cı il Cəmadi əs-Sani ayının 11-i - 20 iyun 1747-ci ildə öz qəsri yaxınlığında düşərgə salarkən Əfşar və Qacardan olan bir qrup iranlı zabit öz əfqan qüvvələrinə onları həbs etmək üçün əvvəlcədən əmr verdiyindən qorxaraq onu öz çadırında öldürdülər. Nadir şahın ordusu dağıldı, xəzinəsi talan edildi və nəvəsi Şahrux Mirzədən başqa bütün övladları öldürüldü.
Nadir şahın qətlindən sonra onun cənazəsi Məşhəd şəhərinə aparılaraq əvvəllər tikdirdiyi türbədə dəfn edildi. Türbənin binasına eyvan və dörd kiçik otaq və eyvanın hər iki tərəfində qəbir ortada olmaqla iki dəhliz daxil idi. Binanın sahəsi 545 kvadratmetr idi və bağçanın ortasında yerləşirdi.
1959-cu il avqustun 20-də o vaxtkı dərnək rəhbəri Fərəcullah Ağevli və digər şəxsiyyətlərin dini mərasimi və Nadir şahın cənazəsinin sümüklərinin yenidən dəfn edilməsi ilə məqbərənin tikintisi başa çatdırıldı. Nadir şahın məzarı Məşhəddəki kəsişmənin şimal-qərb tərəfində, İmam Rzanın (ə) hərəminin yaxınlığında yerləşir.
Nadir Şah müxtəlif perspektivlərdə
Nadir şahın müasiri olan ingilis Ceyms Freyzer kitabında kiçik məqamlara toxunaraq onu belə təsvir edir:
Rudy Mattei deyir ki, Napoleon və Nadir şahın İran və Avropadakı şöhrəti arasındakı münasibət sanki dialoq yönümlü qarşılıqlı əlaqə kimi görünür: Napoleon özünü bugünkü Nadir kimi görürdü; İranlılar da öz növbəsində Napoleonu 19-cu əsrdə itirdikləri qüdrətli bir şəxsiyyət kimi tərifləyirdilər. Nadir lazımi vaxtda əvvəlcə Avropada, sonra İranda şərqşünaslıq üslubunda “Asiya və ya İran Napoleonu” kimi tanınırdı; Və dövrü anti-şərqşünaslıq tərzində tamamlayan Napoleonu indi çox vaxt “Avropanın Nadir şahı” adlandırırlar.
Ernest Lokhart “Nadir Şah” kitabında deyir ki, müxtəlif məlumatlardan aydın olur ki, Nadir hərbi dahidən başqa bir şey deyildi. O deyir ki, Kerzon mübaliğə etməkdə təqsirli deyil: “Miladi təqvimi ilə 1722-ci ildə Mir Mahmud Hotaki tərəfindən Səfəvi səltənətinin devrilməsi faciəsindən iyirmi ildən az bir müddət sonra biz 19-cu əsrdə Avropanın Napoleondan aldığı təəssüratı 18-ci əsrdə Orta Asiyanı fəth edən, krallıqları, imperiyaları devirən və Asiyada bir iranlı fateh şousu ilə qarşılaşırıq.
Nadir şahın irsi və təsiri
Nadir şah İranı son dəfə İran yaylasının təbii hüdudlarına çatdıran hökmdarlardan biri olub və nəhəng döyüş gəmiləri hazırlayaraq ölkənin şimal və cənub suları üzərindəki tarixi hüquqlarını möhkəmlətməyə çalışıb. Hicri 1155 - miladi 1742-ci ildə Peterburqda yaşayan ingilis dənizçisi Con Eltonu ruslara və ingilislərə rəğmən hərbi gəmi tikmək üçün işə götürdü. Elton hicri 1155 - miladi 1743-cü ilin yanvarında admiral rütbəsi ilə İranda gəmiqayırma direktoru vəzifəsinə təyin edilmiş və "Camal bəy" ləqəbi almışdır. Bütün inzibati və siyasi çətinliklərə baxmayaraq, Nadir şahın dəstəyi və Eltonun səyi ilə “Nadir şah” adlı iyirmi topla təchiz edilmiş ilk İran gəmisi Gilan sahillərində suya salındı. Bundan sonra Nadir şahın əmri ilə bütün rus gəmiləri yeni gəminin bayrağını salamlamağa məcbur oldular.
Sizin rəyiniz